لالجین، خطه‌ای که خاک را با هنر کیمیا می‌کند

 

با قد کشیدنم کوچه ما هم گویی رشد کرد و ساختمان‌های پی در پی ساخته شد و دیگر اثری از آن خاک‌های دوست داشتنی نبود. خاکی که به من شور و شوق زندگی می‌بخشید و احساس می‌کردم زنده‌ام.

 

حال که دسترسی‌ام به خاک کم شده یا بهتر بگویم از بین رفته باید فکر چاره‌ای باشم تا ارتباطم را با این دنیای متفاوت از دست ندهم پس به یاد سفالگرانی افتادم که با تمام وجود غرق در گل می‌شوند و با لذت به ساخت آثاری می‌پردازند که گویی جان دارند، آری باید گفت سفال‌های متنوع ساخت دست بشر هم از روح سازنده‌اش جان می‌گیرد همانگونه که خالق متعال انسان را از گل آفرید و از روح خود در آن دمید.

 

اینک می‌خواهم روح خود را با دست زدن به خاک رس، ساخت گِل و سفال اغنا کنم. نمی‌دانم چقدر شهر سفال ایران را می‌شناسید و از سفالگرانی که روزانه به گِل‌های بیجان جان می‌بخشند، خبر دارید اما وقتی به عمق کارشان می‌اندیشی عشق و علاقه‌ای را می‌یابی که با وجودشان عجین شده است.

 

امروز در شهر سفال ایران یعنی «لالجین» به دنبال گمشده خود هستم، آرامش را در بین گل‌هایی جستجو می‌کنم که روزی با من عجین بود و اکنون با بزرگ شدن دغدغه‌هایم گویی از وجودم رخت بسته است. روح زندگی را در بین سفال‌هایی که به نظر بی‌روح می‌رسند، می‌جویم. آری، زندگی واقعی در میان سفالگرانی جریان دارد که با نوازش‌های عاشقانه خود و نگاه‌های روح‌بخش‌شان عناصر بی‌جان را جان می‌بخشند و اینگونه خود را راضی و خشنود می‌کنند.

 

حال، شهر هنرمندان ایران زمین را این گونه برایتان ترسیم می‌کنم: لالجین یکی از شهرهای شهرستان بهار در استان همدان به عنوان مرکز تولید سفال خاورمیانه شناخته شده‌ است. ۸۰ درصد از جمعیت این شهر به پیشه‌های سفالگری، سرامیک‌کاری و شغل‌های وابسته همچون نقاشی سفالینه‌ها، بسته‌بندی، خرید و فروش محصولات سفالین اشتغال دارند.

 

بر اساس اطلاعات موجود، تعداد کارگاه‌های سفال‌سازی در لالجین در 45 سال قبل، تنها 50 کارگاه بوده که این تعداد در سال 1355 به 110 کارگاه و اینک به بیش از هزار کارگاه افزایش یافته است و در حال حاضر بسیاری از اهالی لالجین در سنین مختلف به این رشته اشتغال دارند به طوری که بالاترین درصد اشتغال استان همدان به این شهر اختصاص دارد؛ بنابراین به برکت این صنعت سطح درآمد و اقتصاد مردم لالجین نسبت به سایر نقاط استان همدان از وضعیت مناسب‌تری برخوردار است.

 

لالجین در ۲۵ کیلومتری شهر همدان واقع شده و پیشینه سفال‌سازی در این شهر حداقل نزدیک به ۷۰۰ سال برآورد شده است. در عصر معاصر ایران یکی از مهمترین رشته‌های صنایع دستی استان همدان که شهرت جهانی دارد، سفال و سرامیک لالجین است و امروزه توانایی هر گونه تولید را داشته و جوابگوی نیازهای متنوع مشتری است. این منطقه، مهمترین مرکز سفالگران ایران است و کارگاه‌های سفالگری بسیاری در آن به تولید محصولات سرامیکی اشتغال دارند. یکی از دلایل رونق و رواج سفالگری در این منطقه وجود معادن مرغوب و قابل دسترس خاک‌رس و سیلیس است.

 

خاک رس قرمز این منطقه برای سفالگری به قدری مناسب است که متقاضیان زیادی در سراسر ایران دارد. امروزه کارگاه‌های مجهز به دستگاه‌های صنعتی برای آماده کردن خمیر سفالگری هواگیری شده و بدون ناخالصی در بسته‌بندی‌های مناسب، فعالیت گسترده‌ای دارند و این محصول را به سراسر ایران صادر می‌کنند.

 

از ویژگیهای این منطقه وجود نیروی انسانی ماهر است که با مواد اولیه در دسترس و مرغوب سبب افزایش میزان اشتغال در سطح کشور و درآمد سرانه بالا شده است. چنانکه سازمان حمایت از صنایع کوچک یونسکو (یونیدو) لالجین همدان را در سال ۱۳۸۴ به عنوان یکی از خوشه‌های صنعتی جهان معرفی کرده است.

 

مقدار قابل توجهی از محصولات کارگاه‌های همدان به کشورهای همجوار و اروپا مانند کشورهای آلمان و هلند صادر می‌شود. در گذشته محصولات سفالی بیشتر جنبه کاربردی داشت اما امروزه محصولات تزئینی آن بخش بزرگی از تولید را به خود اختصاص داده است. در حال حاضر در این منطقه از سرامیک بهداشتی تا خمره و تنور نانوایی ساخته می‌شود. امروزه تولید سفال لالجین پیشرفت چشمگیری داشته و به جرأت می‌توان گفت از رقبای اول تولید صنایع‌دستی سفال در داخل کشور است و اما امروز این شهر در آستانه ثبت جهانی است و داوران بین‌المللی یونسکو آمده‌اند تا وضعیت لالجین را بررسی و ارزیابی کنند و این برندی برای شناساندن استان همدان محسوب شود و بتوانند به جذب گردشگر کمک کند.

 

شهر سفال ایران؛ میزبان نمایندگان یونسکو

 

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان در این خصوص به خبرنگار ایسنا گفت: امروز و فردا استان همدان میزبان داوران بین‌المللی یونسکو برای ثبت جهانی شهر لالجین است.

 

علی مالمیر با بیان اینکه این داوران به مدت دو روز در همدان حضور دارند، اظهار کرد: داوران یونسکو، طی این دو روز از تعدادی از کارگاه‌های سنتی، فروشگاه‌ها و مراکز علمی کاربردی شهر لالجین بازدید می‌کنند.

 

اعلام نتیجه نهایی ثبت جهانی لالجین در مهرماه

 

وی با اشاره به زمان اعلام نتیجه نهایی بررسی در راستای ثبت جهانی شهر لالجین، تصریح کرد: بازدید داوران یونسکو از شهر لالجین، مبنایی برای تصمیم‌گیری در نشستی است که قرار است تابستان امسال، بین پنج قاره برگزار شود و نتیجه نهایی نیز ابتدای مهرماه اعلام می‌شود.

 

مدیرکل میراث فرهنگی همدان در ادامه خاطرنشان کرد: طرح اولیه ثبت جهانی شدن شهر لالجین براساس شاخص‌هایی تهیه شد و مبنای ارزیابی شورای صنایع دستی قرار گرفت.

 

مالمیر اضافه کرد: از جمله شاخص‌ها می‌توان به حجم کارگاه‌ها، تعداد فروشگاه‌ها، میزان خانه و خانوارها و سهم آن در اقتصاد شهر، میزان اشتغال ایجاد شده برای شهر لالجین، میزان صادرات سفال به کشورهای مختلف و سهم آن در صادرات استان و وجود طرح‌های متنوع به لحاظ شیوه تولید، اشاره کرد.

 

وی افزود: همچنین پیشینه صنعت سفال در تاریخ، ویژگی خاک لالجین و نقش تولیدات در زندگی روزمره مردم شرایطی را فراهم کرده تا بتواند شهر لالجین را به عنوان نامزد شهر جهانی سفال مطرح کند.

 

مالمیر اظهار کرد: طبیعتا اگر این شهر با این فرصت به وجود آمده در صورت تایید داوران با برند لالجین به عنوان شهر جهانی سفال مطرح شود از نظر زیرساخت‌ها و منظر شهری باید برای جذب گردشگران تمهیداتی را اتخاذ کرد.

 

مدیرکل میراث فرهنگی همدان در پایان خاطرنشان کرد: امیدواریم با این شرایط و تمهیدات بتوانیم این عنوان ارزشمند را کسب کرده و شهر لالجین و استان همدان را بیشتر به مردم دنیا معرفی کنیم.

 

فعالیت بیش از هزار کارگاه سفالگری در لالجین

 

معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا از فعالیت بیش از هزار کارگاه سفالگری و اشتغال چهار هزار نفر هنرمند و وجود 200 فروشگاه عرصه محصولات صنایع‌دستی در سطح شهر لالجین خبر داد.

 

علیرضا قاسمی با بیان اینکه سال گذشته 13 میلیون دلار صادرات صنایع‌دستی از گمرک همدان انجام شد که هشت درصد صادرات غیررسمی کشور را تشکیل می‌دهد، اظهار کرد: سفال لالجین قدمت 700 ساله دارد به طوری که هزار نوع محصولات مختلف سفالی شامل ظروف تزئینی و مصرفی در رنگ‌ها و اشکال مختلف همراه با نوآوری و خلاقیت در این شهر وجود دارد.

 

وی به تهیه ویژگی‌های استاندارد سفال لالجین همچون شکل، اندازه، لعاب، روش ساخت و تولید با همکاری اداره‌کل استاندارد استان اشاره کرد و افزود: مراحل نخست ساخت تمام سفال‌های لالجین به صورت سنتی و با چرخ دستی انجام می‌شود البته در برخی کارگاه‌ها و در سایر مراحل تولید صنعتی هم وجود دارد.

 

بین‌المللی شدن شهر سفال لالجین= حل شدن مشکل برند صادرات

 

قاسمی با بیان اینکه با بین‌المللی شدن شهر سفال لالجین مشکل برند صادرات حل می‌شود، تصریح کرد: خوشبختانه مشکل خاصی در صادرات سفال و صنایع‌دستی نداریم اما مسأله بسته‌بندی در کل کشور فراگیر است.

 

وی با اشاره به اینکه سفال تنوع زیادی دارد و در بحث عرضه و فروشگاه‌ها مشکل خاصی نداریم، عنوان کرد: معمولا بنا به سفارش کالا از سوی مشتری، بسته‌بندی انجام می‌شود.

 

80 درصد اشتغال شهر لالجین به ساخت سفال اختصاص دارد

 

قاسمی به اشتغالزایی مستقیم چهار هزار نفر در کارگاه‌ها اشاره کرد و گفت: 80 درصد اشتغال شهر لالجین به ساخت سفال اختصاص دارد.

 

وی با بیان اینکه خاک لالجین خاص و مطلوب بوده بنابراین خواهان زیادی پیدا کرده است، خاطرنشان کرد: این امر طبیعی است که همه بخواهند از این خاک در صنایع مختلف استفاده کنند البته برخی ار کارگاه‌های آجرپزی از آن بهره می‌گرفتند.

 

جمع‌آوری سفال چینی در شهر سفال ایران

 

قاسمی در ادامه به جمع‌آوری سفال چینی در شهر سفال ایران اشاره کرد و گفت: به بهانه حضور داوران بین‌المللی به منظور ثبت جهانی لالجین اقدام به جمع‌آوری و جداسازی سفال چینی از سفال لالجین کرده و به فروشگاه‌ها نشان اعتماد اعطا شد که این سیاستی تشویقی برای این امر به شمار می‌آید.

 

وی ادامه داد: به فروشگاه‌ها پس از اعطای نشان اعتماد، بنر و گواهی اعتماد هم تعلق می‌گیرد همچنین تعیین نرخ محصولات سفالی بر عهده اداره‌کل میراث فرهنگی بوده و تحت نظارت ما این امر انجام می‌شود.

 

قاسمی در پایان با بیان اینکه به دنبال جداسازی سفال از چینی هستیم، گفت: تلاش داریم با همکاری سازمان صنعت، معدن و تجارت استان قبل از حضور داوران بین‌المللی به شهر سفال ایران، اقدامات جداسازی را انجام دهیم.

 

رئیس شورای اسلامی شهر لالجین نیز گفت: شهرداری لالجین از هیچ اقدامی برای برای حفظ و نگهداری کارگاه‌ها سفالگری در بافت‌های قدیمی شهر کوتاهی نکرده چرا که مردم این شهر روزی خود را از این طریق به دست می‌آوردند.

 

سلیمی با بیان اینکه لالجین به عنوان پایتخت سفال ایران شناخته شده است، افزود: باید هر طور شده در حفظ کارگاه‌های این شهر کوشید به طوری که گاهی برخی از آنها در طرح تعریض معبر بوده اما موقتا به صورت اجازه در اختیارشان قرار دارد و پس از انجام تعمیرات لازم و اخذ تعهد، به فعالیتشان ادامه می‌دهند تا در آینده تصمیمات لازم اتخاذ شود.

 

وی با بیان اینکه بیشترین اقدامات برای رفع مشکلات سفالگران توسط توسط انجمن سفال و اتحادیه انجام می‌شود، ادامه داد: شورا تنها متولی برگزاری جلساتی برای تعامل انجمن و اتحادیه است تا از این طریق مشکلاتشان را عنوان کنند و پیگیری‌های لازم در راستای رفع آنها انجام می شود و اگر نیاز به کمک شهرداری باشد، ورود کند.

 

سلیمی در ادامه از ثبت جهانی کارگاه سفالگریعسگری به عنوان کارگاه نمونه خبر داد.

 

فعالیت نزدیک به 20 کارگاه قدیمی در لالجین

 

مسئول انجمن سفال لالجین نیز در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه بیش از هزار کارگاه سفال و سرامیک در شهر لالجین وجود دارد، گفت: نزدیک به 20 کارگاه قدیمی در شهر لالجین فعال است که نسل به نسل این پیشه ادامه یافته است.

 

محمد سلیمی با بیان اینکه مابقی کارگاه‌های موجود در شهر لالجین به مرور زمان دست‌کاری شده است، افزود: در حال حاضر بیش از 500 کارگاه جدید و 200 کارگاه خانگی در لالجین فعال هستند همچنین بیش از 200 نیمه‌کارگاه وجود دارد به طوریکه در یک ساختمان فروشگاه و کارگاه مستقر است.

 

اشتغالزایی پنج هزار نفری در این شهر

 

وی با بیان اینکه به طور میانگین پنج هزار نفر در این کارگاه‌ها مشغول به فعالیت هستند به طوریکه هر کارگاه بین سه تا 20 نفر اشتغال ایجاد کرده است، عنوان کرد: از 20 مورد کارگاه قدیمی، دو یا سه مورد از سوی اداره میراث فرهنگی به ثبت رسیده اما برای مابقی کارگاه‌ها به علت نبود بودجه اقدام خاصی در این خصوص انجام نشده است به طوری که در منطقه‌ پشت ترمینال مینی‌بوس‌های شهر لالجین کارگاه‌هایی به علت نبود اعتبارات بلاتکلیف هستند و نه اجازه تخریب به آنها می‌دهند، نه خریداری کرده و نه معاوضه می‌کنند.

 

وی با اشاره به اینکه بسته به نوع تولید شاهد تنوع محصولات هستیم به طوریکه حدود 28 گروه و پنج هزار نوع تنوع داریم، افزود: انواع محصولات و ظروف سفالی لعاب‌دار و بدون‌لعاب(بیسکویتی) در لالجین تولید و به بازار عرضه می‌شود.

 

سلیمی خاطرنشان کرد: روزانه به طور میانگین حدود 100 هزار قطعه ظروف و محصولات سفالی از جنس ریز تا درشت تولید می‌شود به طوریکه حداکثر تولید 500 قطعه ریز و 70 قطعه درشت کارگاهی را داریم.

 

وی در خصوص بسته‌بندی سفال نیز گفت: در نحوه عرضه به بازار مشکل داریم البته طی دو سه سال اخیر کارهایی انجام شده و با توجه به راه‌اندازی انجمن سفال و تشکیل کلاس‌های آموزشی خیلی‌ها با رغبت بیشتری دنبال بسته‌بندی هستند اما هنوز به بسته‌بندی ایده‌آل نرسیده‌ایم چرا که به دنبال بسته‌بندی هنری و با صرفه اقتصادی هستیم تا نشان دهد داخل بسته جنس هنری وجود دارد.

 

سلیمی عنوان کرد: در حال حاضر از کارتن‌های دسته دوم تخم‌مرغ و پودرهای لباسشویی برای بسته‌بندی ظروف و محصولات سفالی استفاده می‌شود اما به تازگی برای فروش 50 درصد محصولات از کارتن‌های نو بهره می‌گیریم و تنها در جابجایی‌های اولیه از کارگاه به فروشگاه از کارتن‌های دسته دو استفاده می‌کنیم.

 

پیشه‌وران قدیمی تجربیاتشان را به نسل جدید انتقال می‌دهند

 

وی با بیان اینکه پیشه‌وران قدیمی تجربیاتشان را به نسل جدید انتقال می‌دهند، تصریح کرد: چهار پنج سال پیش شغل سفالگری رو به تعطیلی می‌گرایید و جوانان رقبت زیادی برای آموزش آن از خود نشان نمی‌دانند و اکثرا حتی هنرمندان برای کارگری به کارخانجات چینی‌آلات بهداشتی می‌رفتند اما طی دو سه سال اخیر برعکس شده و کارخانجات چینی‌ از رونق افتاده و کار سفال به علت تبلیغات مشتری زیاد شده و اکثریت به این کار برگشته‌اند و جوانان کار پدران را ادامه می‌دهند.

 

به گفته مسئول انجمن سفال لالجین، بسیاری از کارگاه‌های خانگی به صورت خانوادگی اداره می‌شوند و پدر و فرزند و نوه مشغول به اینکار هستند.

 

چه خوشایند است ایجاد شرایطی برای ماندگاری شغلی این چنین لطیف و روح‌بخش. شغلی مقدس که هر آن خلقت بشریت را مقابل دیدگانت تداعی می‌کند و خالقت را یادآور می‌شود. پس باید در ثبت جهانی شهر سفال ایران کوشید و با استفاده بهینه از امکانات موجود قدردان این نعمت الهی بود.

 

گزارش از سمیرا معارفی، خبرنگار ایسنا، منطقه همدان